Ali Şeriati’de Sembolizm Sorunu / Bülent Şahin ERDEĞER

Ali Şeriati’nin eserlerinin son yirmi yıl içinde gençlik üzerindeki etkisi göz önüne alındığında Şeriati’nin eserlerinin geçen zamana rağmen neden ilgi kaybetmediği daha iyi anlaşılacaktır. Ali Şeriati durağan olmayan  devamlı canlılık arzeden bir düşünce dünyasını genç okuyucuya yepyeni bir perspektif kazandırmakla beraber, eleştirel düşünmeyi öğretmekte, en tartışılmaz görülen konuları bile sorgulayarak karşılaştırmalı bir bilgi düzeyini okura sunmaktadır.

Şeriati bu eleştirel düşünce metodunu farklı bilgi kaynaklarını karşılaştırmalı olarak ele alarak değerlendirmiştir.. O bu karşılaştırmalarında hiçbir ön yargı kabul etmeksizin hangi dünya görüşü ya da yaklaşımdan kaynaklanırsa kaynaklansın ‘hikmeti’ ifade eden bilgiyi tercih etmeye gayret göstermiştir. Ancak kendisinin de “İnsanın Dört Zindanı”(1) isimli eserinde  tespit ettiği üzere insan  dünyada hiçbir zaman bu gayretine rağmen tam anlamıyla dış koşullardan bağımsız olamayacaktır. Bu paradoksun en güzel örneği yine Şeriati’nin kendi eserleridir.

Bu eleştirel perspektifiyle hikmeti kimden olursa olsun alma çabasında olan Şeriati düşünsel  çabasını, entelektüel bir uğraştan çok, yaşam için gerekli olan ve eylemsiz düşünülemeyen bir tarzda oluşturan Şeriati, Bilgi zenginliğini uygulanma zorunluluğu ile birleştiren ve yegane hakikat olan İslam akidesiyle pekiştiren bir söylemi kullanmıştır.

Şeriati’nin kitaplarında seyahat eden okuyucu çok geniş bir yelpazeyle karşılaşır. Bu Bilgi çeşitliliğinde Yunan Felsefesinden Sosyalist literatüre, Geleneksel İslam kültüründen, Egzistansiyalizme Hz.Peygamber’in örnek yaşamından tarih boyunca yürütülen Tevhid mücadelelerine kadar pek çok veri bulunmaktadır. Şeriati bilgiyi bu çeşitlilikte ve sabitesi Kur’an olan bir bakışla değerlendirme azminde olmuş dünya bilgi mirasını “Müslümanca” okumaya çalışmıştır.

Ancak bu karşılaştırmalı metodolojide Vahyin koruması altında olmaması, yaptığı karşılaştırmalarda neyin  hikmete dayalı bilgi olacağı problemini doğurmuştur. Merkezinde Vahyi bilginin ve bu bilginin pratiği konumundaki “sünnet” atmosferinin çizdiği hayat tablosunun olduğu bir zeminle, öz benliğinden yabancılaşmamaksızın bu metodun kullanılması gerekmektedir. İşte bu  noktada Ali Şeriati’nin kültürel ve geleneksel ön  koşullanmalardan hayatının her evresinde sıyrıldığı söylenemez.

Şeriati okuyucusunu bekleyen en önemli sorun ise yazarın eserlerini yazarın yaşamı boyunca geçirdiği fikirsel safhaları, yazarın o konu hakkındaki diğer görüşlerini, ve en önemlisi sunulan bilginin gerçekten Kur’an’a ne derece uygun olup olmadığını göz ardı ederek eserleri okumak olacaktır.

Bu Sebepten dolayı Şeriati’nin eserlerinde kullanılan Sembolizm bir çok yönden sorgulanmalı, hitap tarzı olarak belirlediği dilin Türkiye’deki muhatap kitle için ne kadar uyumlu olup olmadığı değerlendirilmelidir. Sembolizmi bir metinde anlamlı kılan yegane öğe, sembolize edilen, anlatılmak istenen şeyin gerçek niteliğidir. Çünkü Sembolizmin asıl amacı anlamı en geniş ufuklarında muhataba kavratabilmektir. Eğer Sembol, Sembolize edilen şeyin niteliğine ters bir niteliğe bürünüyorsa burada görece ve kaygan bir zemine kapı aralanmakta, anlatılmak  istenenden çok anlamak istediklerimiz metne yüklenebilmektedir.

İşte bu yüzden  Türkçe’ye ilk defa kazandırılan içeriği Ali Şeriati’nin özel hayatına ilişkin notlarından oluşturulmuş bir eseri okuyucu açısından değerlendirme gerekliliği bulunmaktadır. “Yalnızlık Sözleri” (Söylem Yay. Mayıs 2001) isimli eser Şeriati hakkında bütünlüklü bir değerlendirme yapmamış muhatapları açısından yanlış anlamalara kapı aralayacak yoğunlukta sembolizmin kullanıldığı bir eser niteliğindedir. Daha Önce de Yazar’ın aynı nitelikteki eserleri yayımlanmıştır. (Hubut, Birleşik Yay. 1998, Kevir, Fecr Yay.1992, Adem’in Varisi Hüseyin, Akademi Yay. 1991)

Şeriati’nin kullanmış olduğu üsluptaki bu özelliğin olumlu etkileri de bulunmaktadır. Örneğin “Hacc”(2) isimli eserindeki sembolik ifadeleri yada Kur’an’daki edebi tasvir içerikli ayetleri yorumlamaları(3), İlk Kur’an Nesli olarak tanımlayabileceğimiz Resulullah’ın mücadele arkadaşlarını birer kişilik sembolü haline getirip onları okuyucuya ideal insan tipleri olarak sunması Şeriati’deki sembolizmin olumluluklarına birer örnektir.

Şeriati’nin Kullandığı sembolik ifadelerin hangi muhatap kitlesine kullanıldığı da önem arzetmektedir. Örneğin tüm inanç öğretilerini sosyoloji açısından değerlendiren ve Dinler Tarihi başlığı altında anlamaya çalışan, çoğu Sosyalist literatürle kavramlarını şekillendirmiş laikçe düşünebilen öğrenci gruplarına Yunan Mitolojisindeki örneklendirmelerle konuların anlatılması bu topluluk nezdinde doğal karşılanabilir. Ancak bu ifadelendirmelerin genel Müslüman camiaya yansıması art niyetliler için iyi birer reddiye argümanı olabilmektedir. İsteyenler için ise kötü bir izlenim bırakabilmektedir.

Ali Şeriati’nin “Çölsel Eserlerim” diyerek gruplandırdığı yoğun sembolizm ve monologlardan oluşan eserlerinin okuyucuya hiçbir açıklama yapılmadan sunulması Ali Şeriati’nin temsil ettiği misyonun saptırılmasına, yazarın haksız yere itham edilmesine kapı açmaktadır.

Şeriati, Kevir isimli eserinin önsözünde eserlerini üç gruba ayırır:

1-      Toplumsal içerikte  sosyolojik çalışma niteliğindeki eserleri

2-      Bizzat kimliğine de şekil veren Toplumsal içerikten kopuk olmayan İslami eserleri.

3-      Yaşadığı duyumsadığı varlık sancısını ortaya koyan, okuyucuya hitap etmeyen özel iç döküşlerinden oluşan Çölsel eserleri.(4)

“Yalnızlık Sözleri” ismiyle  Türkçe’ye kazandırılan esere yazarının Kevir isimli eserinde bizzat kendisinin koyduğu uyarı yada önsöz benzeri bir önsözün konmamış olması yayınevi sorumluluğu açısından bir eksiklik arz etmektedir.

Ancak tüm olumsuzluklara rağmen “Çölsel” Eserleriyle ile baş başa kalan okuyucu  samimi bir yürekle, öğrenme aşkıyla dolmuş bir çocukla, Kendisini davasına adamış bir devrimciyle, eşiyle çocuklarıyla sorunlar yaşamış ve onları mücadelesi dolayısıyla ihmal etmenin pişmanlığını duyan onlar kendi varlığından daha çok seven  bir babayla, Kur’an’ı anlama ve yaşama yolunda ilerleyen sürekli kendini yenileyen bir zihinle karşılaşmaktadır. Sosyolog, ve düşünür, öğretmenimiz tüm doğallığıyla bir Şeriati olarak, adeta Mezinanlı dostumuz  Ali olarak karşımıza çıkmaktadır.

Hapse girdiğinde arkadaşının fedakarlığı karşısında vicdan azabı duyan bir mücadele adamı Şeriati yine aynı sayfalarda oğluna sürgünden ulaşamamanın azabını çekmektedir.(5)

Özellikle on üçüncü bölümdeki (6) mum ve evinin yanması tasviriyle resmettiği varlık sancısı Şeriati’nin ne denli hayatı kavrama cehdinde olduğunu edebi bir şiirsellikle gösteriyor bizlere. Bilincin tanımını yapan Şeriati, hayatta Allah dışında duyulacak tüm sevgilerin Ancak İslami mücadele merkezinde anlamlı olacağına vurgu yapıyor. Örnek olarak aldığımız eserden hayatın farklı alanlarında da [Örneğin çocuk pskikolojisi (7), babası hakkındaki izlenimleri (8) gibi.] Şeriati’nin düşüncelerini öğrenebiliyoruz. Yazar’ın halen istismar edilerek Kur’an Dışı öğretilerin meşrulaştırılması için dayanak yapılmaya çalışan Tasavvuf  ya da  Şii literatürdeki ifadesiyle “İrfan” hakkında düşüncelerinin maalesef bu kitabında da yer alması yazarın bu konudaki bütün düşüncelerinin bilinmesini gerekli kılmaktadır. Şeriati bütünlüklü olarak okunduğunda kendisinin sufiliğe karşı olduğunu görmekteyiz.(9) Maalesef Şeriati üzerinde araştırma yapan bazı araştırmacılar dahi onun tasavvufa destek verdiğini söyleyebilmişlerdir.(10) Oysa Şeriati’nin tasavvuf ile ilgili düşünceleri mezhep algısıyla ve Kur’an’a yaklaşımı konusundaki gelişim süreciyle paralel olarak değişmiştir, O, Tasavvufun İslam dışı bir öğreti olduğunu belirtmektedir. Şeriati Aşk Felsefesini “İnsanın Boğulması” olarak nitelemektedir. (11) Şeriati, Kendini önsözünde Kur’an’la eş tutan(12) içeriğinde ise İslam dışı, gayri ahlaki hikayelerin(13) bulunduğu bir halk öyküleri antolojisi niteliğindeki  Celaleddin Rumi’nin Mesnevi isimli eseri  için bu eserin Fars Dili ve Edebiyatı açısından doldurduğu önemli konumundan etkilenerek, içindeki sembolik ifadelerin ve Farsça açısından ortaya koyduğu edebi güzelliklerin kitabın içeriğini Kur’an merkezli değerlendirmesinin önüne geçtiğini belirterek şunları söylemektedir: “ Benim için artık makul bir kitap değil, aşk, duyulan bir olgu olan kitap hakkında kişiyi doğru bir değerlendirme yapmaktan alıkoymaktadır. Aynı şekilde burada (Mesnevide) boğulmak, beni çevremde bulunan öteki gerçeklerden habersiz kılmaktadır. Bu, boğulmaktır. (14) Aynı noktaya yaptığı vurgulara Yalnızlık Sözlerinde de rastlamaktayız.(15)

Şeriati’nin “Yalnızlık Sözleri” tarzı eserleri hiç şüphesiz yazarın derli toplu sistematikleştirdiği ve hepsinin altına imzasını atabileceği düşüncelerinden çok o anki psikolojik durumunu yansıtan ruhsal bunalımlarından kurtulma amacıyla  içini dökme isteği sonucu ortaya çıkan metinlerden oluşmaktadır. Bu tarz kitapların en zaaflı yanı ise  çok yoğun bir sembolizmin kullanılmasında yatmaktadır. Yunan Tanrıları ile ilgili tanımlamaları(16) kitapta yer yer görülen Nihilizme kapı aralayan umutsuzluk ve bunalım tabloları(17) bir müslümanın göstermesi gereken tavırdan uzak nitelikte tanımlamalardır. Şeriati’nin duygusal ve fikri  gel gitlerinin ifadesi diyebileceğimiz Yalnızlık Sözleri yada Hubut gibi Çölsel Eserleri çevresinde Ali Şeriati’nin değerlendirilmesinde ölçüt alınamayacak nitelikte olduğu göz ardı edilmemeli, yazarın içsel sorunları genel düşünce yapısına mal edilmemelidir.

Dipnotlar:

1- Şeriati, Ali,”İnsanın Dört Zindanı” İşaret Yay. İst. 1997

2- Şeriati, Ali, “Hacc” Şura Yay. İst. 1998

3- Şeriati, Ali, “Ayet Yorumları” Kıyam Yay. İst.1990, Şeriati,Ali, “İnsan” Fecr Yay. Ank. 1993

4- Şeriati, Ali, “Kevir” Fecr Yay. Ank.1992, Sf. 10

5- Şeriati, Ali, Yalnızlık Sözleri Cilt-1 Söylem Yay. İst. 2001 Sf. 324

6- Şeriati, Ali,   A.g.e. Sf.124-146

7- Şeriati, Ali ,  A.g.e. Sf..244

8- Şeriati, Ali,   A.g.e. Sf.301

9- Şeriati, Ali  “Dinler Tarihi” Gözde Kitaplar, İst. 1993 Sf.151

10- Örnek olarak Bknz. Doğruer, Bünyamin “Ali Şeriati” Denge Yay. İst. 1998 Sf. 112

11- Şeriati, Ali, “Kevir” Fecr Yay. Ank.1992, Sf. 103

12- Celaleddin Rumi, “Mesnevi” Cilt-1 M.E.B Yay. İst. 1963 Çeviren: Veled İzbudak sf.7

13- Celaleddin Rumi, “Mesnevi” Cilt-5 M.E.B Yay. İst. 1963 Çeviren: Veled İzbudak 1335-1420. Beyitler (sf 112-118),  2497-2515. Beyitler (sf 205-207)  3340-3425. Beyitler (Sf.272-273) 3390-3395.Beyitler (Sf.277) 3716-3736.Beyitler (Sf.302-304) 3831- 4025.Beyitler (Sf.312-326) Sayfa numaraları için-MEB Baskısı Veled İzbudak-Abdulbaki Gölpınarlı Çevirisi esas alınmıştır. Ancak beyit numaraları Farsça orijinal metinde ve tüm çevirilerde aynıdır...

14- Şeriati, Ali, Yalnızlık Sözleri Cilt-1 Söylem Yay. İst. 2001 Sf.282

15- Şeriati, Ali, İslamBilim Cilt- 2 Nehir Yay. İst. 1995 Sf. 58-59

16- Şeriati, Ali, Yalnızlık Sözleri Cilt-1 Söylem Yay. İst. 2001 Sf.144 -145

17- Şeriati, Ali,   A.g.e. Sf.347