İSLAM BİLİM; DERS-4

Tevhidin -dünya görüşü olarak- üç yön ya da aşama taşıdığını söylemiştim;

BİRİNCİ AŞAMA

Bu aşamada, tevhid, dünyaya bir bakış türü olarak söz konusudur. Tevhide dayalı bir bakış türü ve aynı şe­kilde tevhidî dünya görüşü, öteki dünya görüşlerinin karşısında yer almaktadır. Bu öteki dünya görüşleri ol­dukça ünlüdürler; Materyalist ya da natüralist dün­ya görüşü veya nihilizm ya da şüphecilik veya septi­sizm gibi.

Bu tevhidî dünya görüşü, aynı şekilde, şirke dayalı dinî dünya görüşleri karşısında da yer almakta­dır. Genel anlamda, şirkten amacım, dünyaya ilişkin bir tür görüş ve anlayıştan ibaret olup onda dünya, uyum­suz, çeşitli kutuplardan ve farklı özlerden oluşmuş bir dizge ya da çeşitli güçlerin ve hanedanların yer aldığı bir alan olarak algılanmaktadır. Türleri ise, ikicilik, teslis ve çoktanrıcılıktır. Önceki oturumda fırsat olduğu ölçüde bu konulara değinmiştim.

İKİNCİ AŞAMA

Tevhid, toplumbilimsel bir altyapı olarak söz konu­sudur.

Burada söylediklerimi, bu zamana değin, dağınık şe­kilde, orada burada yaptığım konuşmalarda, üniversite­de verdiğim derslerde söylemiştim. Şimdi tümünü çok kısa bir şekilde, bir arada özetleyeceğim. Böylece, hem dersimiz sistematik olacak, hem de bu konulan duy­mamış olanlar dersin akışına yabancı kalmayacaklardır.

Bu soruyu [Toplumsal bir düzen anlamında tevhid ne demektir?] cevaplamadan önce bir iki tane toplumbi­lim tezini ele almalı ve sonra tevhid ve şirk konusunu or­taya koymalıyım. Toplumbilimsel altyapı dediğimiz za­man, bilimsel bir terimden söz etmekteydim. Bunu size açıklayacağım;

TOPLUMSAL ALTYAPI [STRUCTURE SOCİALE]

Genellikle, 19. yy. toplumbilimi -ki şu anda da, özel­likle üniversite dışında, birçok takipçisi bulunmaktadır- ­toplumsal düzeni, özel bir biçimde tasavvur etmekte ve toplumu bir sistem ve teşkilattan ibaret görmektedir. Bu sistem ve teşkilatta bir altyapı bulunmaktadır. Bu altya­pının üzerine institution ya da kurum adında sağlam sütunlar konulmuştur. Bu sütunlar arasında irtibat ha­linde olan damarlar ve sinirler şeklinde bağıntılar, yasa­lar, işaretler, semboller ve biçimler denilebilecek çeşitli ilişkiler zinciri yer almaktadır. Bu durumda toplumda üç tür gövde görüyoruz; Birincisi, structure yani esas yapı ve toplumun tüm gövdesinin kurulduğu en alt yapı olan toplumsal altyapıdır. Ötekisi kurumlar; üçüncüsü de topluca üstyapı ya da super structure adı verilen yan ilişkiler ve toplumsal işaretlerdir. Bu durumda bu sü­tunların ve bu ilişkilerin tümü, yani toplumsal üst yapı şekil bakımından ve aynı biçimde tür olarak toplumun altyapısının şekil ve türüne bağlıdır. Toplumda ortaya çı­kan değişiklikler, kimi zaman altyapısal değişiklikler­dir. Toplumun altyapısını değiştiren değişikliklere, dev­rim ya da revolution adı verilir. Kimi zaman da, değişiklikler, üst yapısaldır. Bunlar, bu sütunlarda ya da bu sütunlar, bu dallar ve bu kollar arasındaki ilişkilerde oluşan değişikliklerdir ve reform ya da ıslah [reforme, evolution] adını taşırlar. Buna göre, devrimin ya da ‘re­volution’un bilimsel tanımı, toplumun altyapısında olan değişiklikten ibarettir. Islah ya da reformun bilimsel tanımıysa, üst yapısal kurumlarda ya da sütunlarda olan değişiklik, biçimindedir.

Bu altyapı, sosyalizmde, toplumun üretim biçimin­den ibarettir. Bu durumda toplumun üretim biçimi o top­lumun esas alt yapısını oluşturmaktadır ve bütün toplum­sal konular ve ilişkiler üretim biçimine uygundur, yani altyapı cinsi özel bir biçim alır. Bunlara, gövde, temel ya da institution[1] adı verilir.

Dolayısıyla, institution, var olan, yani vaz’edilme­miş, üretilmemiş, onaylanmamış bir şeyin nitelik ya da yeni bir temel ya da yeni bir kurum olarak topluma eklen­mediği, tersine, bireyin, toplumda gözünü açtığında gör­düğü kendisinden önce var olan şeylerden oluşan bölüm­dür. Dolayısıyla bunlar sütun [ustuvane]lardır. Ustuvane de kök olarak ‘est’ten gelmektedir. Toplumun ustuvaneleri ve değişmez organları bir düzende de­ğişikliğe uğramazlar; aile, yönetim, dil vb. gibi. Bunlar asıl ‘institution’lardır. Doğan her birey, kendinden önce toplumda dilin bulunduğunu ve kendisinin sadece öğ­renmesi gerektiğini görür. Toplumsal gelenekler, insti­tutiondurlar. Ben ve sen yokken de var oldukları için ai­le, din, yönetim, öğretim, eğitim, toplumsal ve ahlakî ge­lenekler, institutiondurlar. Ama bu institutionlar -din gi­bi ve ahlakî gelenekler, aile ve yönetim rejimi gibi- varlıktan bir parça ve toplumun sütunları olmalarının yanında şekil olarak da toplumun üretim altyapı türüne bağlıdırlar. O zaman, institutionlardan ve altyapıdan başka, yasalar da bulunmakta; kararlar ve yürütme hükümleri, kararnameler, semboller, kurumlar ve gelenekler, elbise modelleri, bedeni süsleyici şeyler bulunmakta­dır ki bunlar sürekli değişim içindedirler, bir nesilde bir­kaç kez değişirler. İnsan bireylerinin iradeleriyle ve ka­rarlarıyla oluşan bakanlıklar, yönetim kurumları, emek­lilik ve sigorta kurumları, bankalar vs. de değişir kimi zaman. Herkesin ömrü az ya da çok değişse de ecelin be­lirli bir müddeti vardır. Bunlar üstyapısal yan ilişkiler­dir.

Eğer biri gelip bir toplumda, sadece evlenme işini dü­zene soksa ya da sadece yönetimin görünürdeki şeklini değiştirse veya yalnızca, toplumsal ilişkilerde yeni yasa­lar koysa, üstyapıda değişiklik yapmış olur ve olasıdır ki ıslahat yapmıştır. Ama bir eylem ya da bir hareket ve sarsıntı toplumun üretim düzenini değiştirirse toplum­da devrim gerçekleştirilmiş olur.

KÖLELİĞE DAYALI ÜRETİM ALTYAPISI

Örneğin, kölelik dönemindeki üretim altyapısını, ya­ni bir toplumun, özel bir aşamada iktisadî üretimi için seçtiği ve toplumsal ilişkileri, sınıfsal yasaları ve bağlan­tıları oluşturan özel şekli alalım. Her üretim şekli, toplu­mu karşılıklı olarak iki üretim kutbuna ayırır. Bu kutup­lar, toplumun tüm değişimlerinin, maddi ve manevi şekillerinin temelini oluştururlar. Örneğin kölelik alt yapısında, özel bir üretim düzeni bulunmaktadır. Bu üretim düzeninde insanlardan kimi bireyler tıpkı hayvanlar gi­bi öteki sınıfın mülkiyeti altında bulunurlar ve bunlar, üretim araçları olarak iktisadî üretim işinde kullanılır­lar. Burada altyapı konusu söz konusudur. Bu özel altya­pıya ve onun üretim düzenine göre, toplum da özgür ve köle ya da malik ve memluk olmak üzere iki sınıfa ayrılır. Toplum, iki sınıfsal kutba ayrıldıktan sonra hukukî iliş­kiler de farklılık gösterir. Efendi ve köle arasında belir­gin hukukî ilişkiler oluşur. Kölelik dönemi ahlakının kendine özgü değerleri vardır; kölelik dönemi ortadan kalktığında bu değerler de yok olup gider. Örneğin, köle­lik döneminde iyi bir köle -ki temiz ve övülesi bir insan­dır-, efendisine vefalı olan ve kaçma olanağı bulsa bile kaçmayan bir köledir. Kölelik toplumunda ve bu toplumun ahlakî vicdanında, esarete vefalı olan böyle bir in­san, İnsani değerlerin mazharıdır.

Fakat kölelik düzeni değiştiğinde, efendisine karşı vefa duygusu besleyen kimse bir tür köpek ahlakının mazharıdır. Görüyorsunuz ya ahlakî değer değişti. Top­lumsal altyapı değişti çünkü.

Kölelik döneminde, ailesel ilişkiler değişir. Çünkü bu dönemde ailesel ilişkiler, tam anlamıyla, erkeğin cariye ve özgür kadın ile, köle ve özgür hizmetçiyle olan ilişkisi şeklinde bölünür. Her birinin de, özel hukuku vardır. Bu hukuk somuttur ve ahlakî bakımdan kabul edilmiştir. Bu ahlakî ölçülerden sapmak insanlığa uygun değildir. Çünkü özel bir altyapının özel bir ahlakî üstyapıyı, özel institutionları, özel toplumsal ilişkileri ve sınıfsal şekli oluşturduğunu görüyoruz.

FEODALİTE DÖNEMİNDE ÜRETİM ALTYAPISI

Feodalite dönemi, toplumsal altyapının kölelik döne­minin ardından değişim geçiren, toprağa bağlı kölelik dönemini de geçen ve bir takım aşamalardan sonra tarım alanları üzerindeki büyük mülkiyetin bir bireyin yetkisi altında bulunduğu ve çoğunluğun onun reayası duru­munda olduğu bir yere ulaşan bir dönemdir. Burada iye­nin, üretim kaynaklarının büyük bir bölümünü elinde bulundurduğu zaman siyasi güç, hukuk ve kişilik de kazandığını, halk üzerinde ahlakî güç ve nüfuz da sağladı­ğını görüyoruz. İye, özel bir toplumsal hukuka da sahip­tir. Aynı şekilde, siyasi önder olarak da algılanır. Toplu­mun vicdanında reaya ve efendi olmanın özsel ayrımı­na dayanan feodal bir ahlak türü şekillenir. Aristokrasi­nin özel değerleri de genellikle bu dönemde ortaya çıkar. Aristokrasi, efendilere özgü olan ve reayanın yoksun bu­lunduğu öz, kan, ahlak ve insanlık üstünlüklerinden iba­rettir. Reayanın kendisi de onlara boyun eğmiştir.

Bu ahlakî değerler ve toplumsal törelerin, üst yapı­ değişiminin altyapıyla bağıntılı olduğunu görüyoruz.

BURJUVAZİ DÖNEMİNDE ÜRETİM ALTYAPISI

Sonra, feodalite dönemi, burjuvazi dönemine bırakır yerini. Yani, tarımsal üretim yerine, ticaret_, kazanç, dükkâncılık, parayla alışveriş, el işi ve sanat ürünlerinin satışı ve kentli hayat gündeme gelir. Bu yüzden, toplumda bu efendiler ve reayadan oluşan iki sınıf arasında yer alan esnaf ve emekçi -çoğunluğu kentli- sınıfı oluşur. Bunlar, efendiler ve reaya arasında yer alan orta sınıftır. Bu sınıf giderek gelişir ve zamanla efendi-reaya düzenini çökertir ve burjuvazi düzeni -ki ticaret, fabrika, ka­zanç, sanat ve para düzenidir- bu düzenin yerine geçer. Böylece feodal altyapı ortadan kalkar. Bu değişiklik alt­yapıda gerçekleştiği zaman ahlak da değişir; toplumsal ilişkiler ve adetler de değişir. Dinin algılanış biçimi bile değişir.

Buna göre, sınıfsal toplumbilim temelinin şu esasa inanmaya dayalı olduğunu görüyoruz; Toplumdaki te­mel etken ve neden, o toplumun altyapısıdır ve üst yapı­sal değişiklikler, hep altyapıda değişiklikler ortaya çıktı­ğı zaman gerçekleşir. Öyleyse şu şekilde bir yasa oluş­maktadır; Toplumsal ilişkilerde ve toplumbilim düze­ninde, altyapı neden, üstyapılar ise sonuçtur. Neden ­sonuç ilişkisi ise altyapıyla üst yapılar arasındaki alt ya­pıdan üstyapılara doğru olan ilişkiyi açıklar.

Öyleyse bu tür bir toplumbilimi, şu yasanın doğması­na neden olur; Toplumdaki her türlü temel değişim, alt­yapıdaki temel değişime bağlıdır. Dolayısıyla toplumsal düzenin, toplumsal altyapının, toplumsal yasaların bütünü, hatta düşünme biçimi, kültür ve ideoloji -ki bunların tümü üst yapıdır- hep altyapıdan yani toplumdaki iktisadî üretim biçiminden etki almışlardır. Bu, temel bir yasadır. Buradan, şu sonucu elde ediyoruz; Toplumda, düşünce, kültür ya da ideoloji ve din, hep sonuçtur ve iktisadî üretim biçimince, yani toplumsal altyapıca üre­tilmişlerdir.

Öyleyse kendi düşüncesi, toplumsal düzenin, yani altyapının değişimine etki edemez; sonuçtur, etkilenen­dir çünkü.

Fakat altyapı değiştiğinde ideoloji değişir, ahlak de­ğişir, din değişir, düşünce, inanç, kültür değişir; sınıfsal düzen değişir, sınıfsal ilişkiler de değişir. Bu, Marksizm’in sözüdür.

Ne var ki büyük Alman toplumbilimcisi Max Weber, tam olarak Marx’ınkinin tersine bir inanç taşımaktadır;

İnsan toplumundaki toplumsal altyapı, o toplumun dü­şünme biçimi ve dünya görüşünden ibarettir.

Düşünme biçimi toplumdaki bir neslin, bir çağın din türü, inanç niteliği, ideolojisi ve imanı sadece öteki top­lumsal institutionlara -aile, siyaset, moda, iş, yaşayış, harcama gibi- doğrudan doğruya etki etmekle kalmaz, toplumun üretim altyapısına da doğrudan doğruya mü­dahale eder. Max Weber’in tezinin tam olarak Marx’ın te­zine ters olduğunu görüyoruz. Max Weber, tezini ispatla­mak için birkaç örnek vermektedir.

O, dünya coğrafyasında bütün Batı ülkelerinin -Av­rupa’dan tutun Amerika’ya varıncaya değin- üç gruba ayrıldığına inanır;

- Çoğunluğu Katolik olan grup; İspanya ve İtalya gibi.

- Çoğunluğu Protestan olan grup; Amerika ve Almanya gibi.

- Protestan ve Katoliklerin birlikte bulundukları grup; Fransa ve İngiltere gibi.

Max Weber, şu sonuca varmaktadır; Batı toplumu coğrafyasını dine dayalı olarak üç bölgeye ayırdığımız zaman, Protestan olan bütün ülkelerin iktisadî bakım­dan ileri endüstriyel sermayedarlık aşamasına ulaş­tıklarını [Almanya ve Amerika gibi], bütünüyle Katolik olan ülkelerinse sermayedarlık ve sanayi bakımından bütün Batı ülkelerinden daha geri kaldıklarını [İspanya ve İtalya gibi] ve ortadaki karışık ülkelerin ise geri kal­mış Katolik [İspanya ve İtalya] ülkeleri ile ilerlemiş Pro­testan [Amerika ve Almanya] ülkeleri arasında gidip gel­diklerini [Fransa ve İngiltere gibi] görüyoruz.

İrlanda’nın durumu tam anlamıyla açıktır. Mevcut İrlanda savaşı, dinî bir savaş olmasının yanında bir top­lumsal altyapı savaşıdır aynı zamanda; Katolikler yok­sul insanlardan, yoksun kitlelerden oluşmaktadır. Pro­testanlar ise varsıl ve sömürücü kesimi oluştururlar. Öy­leyse oradaki Protestan-Katolik savaşı, yoksun sınıf ile bolluk içindeki sınıfın savaşıdır. Aynı zamanda Max We­ber’in görüşü de burada doğruluk taşımaktadır; İrlanda Protestanları, sermayedarlıkta ve sanayide ilerlemişler­dir. İrlanda Katolikleriyse sanayi ve sermaye [yani ikti­sat ve maddi uygarlık] bakımından daha geri kalmışlar­dır.

Max Weber bunu şu şekilde açıklamaktadır; Esas olarak, Katolik mezhebi zühtçü dünya görüşü temeline kurulu ve Katolik ahlakı da sakınmaya, dünyadan el etek çekmeye, zevkin ve hayatın yüzüstü bırakılmasına, aşka, Tanrı’ya gönül vermeye, kendini ona vakfetmeye dayalı olduğu için, bu tür ahiretçi ahlak ve dünyayı, serveti ve çalışmayı aşağılamaya dayalı dünya görüşü -ki Katolik dünya görüşüne bağlıdır- kendiliğinden, mad­deciliğe, dünyasallığa, üretimin temel oluşuna ve lezzet felsefesine dayalı sermayedarlık ve sanayi düzenine uymaz. Katolikler arasında ileri bir maddi uygarlık ve ser­mayedarlık bulunmaması bu yüzdendir. Katolik mezhe­binin Batı’ya mutlak egemen olduğu Ortaçağda maddi uygarlık açısından Batı’nın her yerden daha geri olması buradan kaynaklanmaktadır. Öte yandan Protestan­izm -ki lezzetin temelliğine, Tanrı’nın insanlığın hizme­tine verdiği maddî bağışlarından yararlanmaya, çalış­maya, çabalamaya, yararlanmaya ve güce inanmaktadır [bu, protestaniz-min dinî dünya görüşüdür]- maddi uy­garlığın ilerlemesine uygundur. Protestanların ilerle­mesi bu yüzdendir. Bu, bir toplumun dünya görüşünü, bir toplumun düşünme biçimi değiştirsek toplumsal altyapıyı da değiştirmiş olacağımızı göstermektedir. Bu­nun, tam olarak Marx’ın görüşünün tersine olduğunu gö­rüyoruz, Bunlar, iki çatışık kuramdır. Doğrudur, ama her ikisi de yanlıştır.

Her ikisi de doğrudur. Çünkü biri düşünce, biri de çevreden [ki hem üretim düzeni, hem de üretim şekli çev­reden bir parçadır] oluşan iki olgu ve iki kutup arasında; insan ile toplumsal ya da maddi çevre arasında, zihinsel­lik ve özdeşlik arasında karşılıklı olarak neden-sonuç, sonuç-neden ilişkisi yer almaktadır. Bu, insanın özelliklerinden biridir. Bu anlamda Marksizm, toplumsal alt­yapıyı değiştirdiğimizde toplumun düşünme biçiminin değişeceğine inanmaktadır. Oysa Max Weber, Marx’ın dediğinin tersini söylemektedir; toplumun düşünme bi­çimini değiştirdiğimizde toplumun üretim biçimi de değişir. Yani her biri, toplumsal gerçekliğin bir yarısını anla­mıştır.

Örnek olarak, siz bir köye girdiniz diyelim. Bu köyü nasıl değiştirebilirsiniz? Birinci yol olarak, köy halkıyla tek laf etmeyiniz. Köy halkının birkaç koyunla, toprakla­rını kuyular kazarak sulamakla geçindiklerini görürse­niz, siz de gidip bir kaç derin kuyu açın, traktör getirin, mekanize tarım araçları getirin ve sonra büyük ürünler elde edin ve yeni üretimler yapın. Burada, o köydeki ha­yat düzeni değişir; işçi ve işveren ilişkileri değişir. Köylü­ler sizin işçileriniz olurlar. Yaşama durumları, harcama durumları değişir. Düşünme biçimleri de değişir. Sonra, bunların ceketli pantolonlu olduklarını, radyo sahibi ol­duklarını, Zen-i Ruz [İran’da sabık dönemde çıkan ma­gazin dergisi ‘Günün Kadını’] okuduklarını ve benzeri şeyler olduğunu görürüz. Burada ne değişmiştir? Üretim altyapısı değişmiş ve düşünsel üstyapı da gitgide kendi­liğinden ve zorunlu olarak değişmiştir.

İkinci yol olarak da, sermayedar olarak değil de sıra­dan bir öğretmen ya da bir vaiz olarak köye gidelim. Bu köyün aşiretler halinde mi yoksa eski koflaşmış üretim geleneklerine ya da oldukça eski ahlakî ilişkilere ve töre­lere göre mi yaşadıklarını araştıralım. Akıllılıkla ve on­ların geleneklerine dayanarak, dikkatlerini çekmek ve dillerini anlayarak onların düşünme biçimlerine kapı aralayabilir, yeni bir inanç dalgası, yeni bir iman dalgası, yeni bir bilinç dalgası oluşturabiliriz onlarda. Köyde yeni bir bilinç yarattığımızda köy kendiliğinden, yaşama biçi­mini, üretim ve harcama biçimini değiştirir. Siz, köye gö­rüş kazandırdınız; aydınca bakışı öğrettiniz. Bu aydın­lık, köyün üretim düzenini değiştirir. Tam olarak Max Weber’in söylediği gibi. Marx ise İslam Peygamberi’nin Medine’de, Arabistan’da yaptığı işi tahmin edemez.

Bu esasa göre bu iki çatışık kuramın yarısı doğru, ya­rısı yanlış olduğunda şu anlam ortaya çıkmaktadır. Bi­rey ve toplum arasındaki ilişki, altyapıyla üst yapı ara­sındaki ilişki, insan ve çevre ilişkisi, zihinsellik ve özdeş­lik ilişkisi, subjektivite ve objektivite ilişkisi, sürekli ve karşılıklı bir neden-sonuç ilişkisi olup bir nesne, başka bir nesneye etki eder ve o yeni etki, etkileyeni etkiler.

Buysa, süreğen bir etkileme ve etkilenmedir. Bu yüzden, bir aydının, klasik Marksizm’in söylediği gibi, ahlakî de­ğerlerde ya da ideolojide ve düşünme biçiminde değişik­lik yapabilmek için üretim altyapısının değişmesini hep sabırla beklemesi gerekmez. Aynı şekilde, Max Weber’in söylediği gibi de altyapının değişmesi için düşünme biçi­minin değişmesi değildir tek yol. Tersine, gerçekten orta­ya çıkan şey, değişim yaratmak isteyen grubun, toplumu yeni bir üretim biçimine, yeni bir altyapıya sürüklerken düşünsel bakımdan da toplumu yeni düşünme, düşünce ve inanç biçimlerine sürüklemesidir; yani hem o yönden, hem bu yönden. Bu tezden amacım, üst yapıların da, üre­tim altyapısı ve toplumsal altyapı üzerinde etkili olduk­larıdır. Üst yapılardan biri, ideolojik bir yön taşıyan din­dir. Bir başka altyapıysa kültürdür. Bir başkası da ideo­loji. Ahlakî düşünme biçimi, ahlakî değerler de üst yapı­lardandır. Bunların, nedensel etkileme ve etkilenmeleri, neden-sonuç bakımından etkileme ve etkilenmeleri bu­lunmaktadır. Üstyapı değiştiğinde, ayrıca altyapıda da değişiklik yaratır. Bu, yine Marx’ın göremediği konular­dan biridir. Marx, geri kalmış ülkelerde, altyapının yani üretimin üstyapı hükmünde olduğunu ve altyapının başka bir şey olduğunu, altyapının sömürü olduğunu ayırt edememiştir. Sömürü, üretim biçimini ve toplumun üretim altyapısını da kendisi belirler. Üretim düze­ni bakımından Habil-Kabil döneminde yaşayan Afri­ka ülkelerine girdiğinde, hemen birkaç yıl içinde, mo­dern endüstriyel üretim düzenini, endüstriyel sermaye­darlığı o geri kalmış ülkelere yüklemektedir. Bu durum­da, aslında bu toplumda, değişiklikleri yaratacak üretim altyapısının bulunmadığını, tersine bu sömürünün, sö­mürüye uğramış ülkeye bir altyapı bile yüklemiş olduğu­nu görüyoruz. Bunlardan biri, sömürünün yüklediği tek tarım [monoculture] üretim sistemidir. Küba’nın tümü şekerkamışı, Cezayir’in tümü üzüm olmalı, Mısır’ın tü­mü kendir olmalıdır. Dolayısıyla altyapı konusu, üretim düzeni olarak artık bir işe yaramamaktadır ve bu ayrı bir konudur.

Eğer bu dille konuşursak, tevhid ve şirk üstyapıdır.

Çünkü tevhid, bir tür inançtır; dünyaya bakış türüdür, düşünce biçimi, ahlakî ve felsefî yöneliş tarzıdır. Şirk de böyledir. Burada, benim en önemli gördüğüm konu gün­deme gelmektedir; Şirk, insanların, milletlerin, ailelerin ve dünyanın tanrılarının ayrı ayrı olduklarına inan­mak, dünyanın, insanların ve soyların yaratıcılarının ayrı ayrı olduklarına inanmak anlamındadır. Fakat bu iki inanç bir değildir. Şirk, kimi zaman tanrı şirki, kimi zaman da yaratıcı şirki anlamına gelir. Şirk dinlerinin pek çoğu, tek bir yaratıcıya, ama çeşitli tanrılara inanır­lar.

Yunan’da bütün tanrıları Kron[2] -zaman tanrısı- ya­ratmıştır; tanrılarsa çeşitlidir.

Kur’an’da da Allah’ın kimi zaman Rab anlamında, kimi zaman da yaratıcı anlamında kullanıldığını görüyo­ruz. Rab anlamına geldiği yerde yaratıcı anlamı bulunmamaktadır; bu iki konu esas olarak birbirinden ayrıdır. Rab anlamında kullanıldığı yerde yaratıcı değil, mazhar, sahip ve iye olarak söz konusudur. Fars dilinde de rab, hodavend ve hodavendigar, sahip ve iye anlamında­dır. Yaratıcı anlamında ise aferinende ya da aferidegar denilmektedir.

Bu tür şirkte -tanrıda, rablerde ve tanrılarda şirk ­dünya görüşü, üstyapı şirkine ve bir toplumdaki her sını­fın ya da dünyadaki her toplumun, her ulusun, her soyun ve her bölgenin veya varlık güçlerinden her birinin özel bir yaratıcısı ya da özel bir tanrısı bulunduğuna inanma­ya dayalıdır. Bu, bir tür toplumsal üstyapı olup toplumda bu inancın taşıdığı mekanizmayı göz önünde bulundura­rak- çeşitli sınıfların, çeşitli sülalelerin, çeşitli sayıların her birinin tanrılardan birinin egemenliği altında bulun­duğuna ve dünyada, birbirlerine oranla aşağıda ya da yu­karıda bulunan tanrılar zincirinin varlığına ve bu tanrı­ların her birinin, kendi yarattıklarından, yani aileler­den, toplum gruplarından ya da toplum sınıflarından bi­rinin sembolü olduğuna inanarak şirke inanan kimse­nin zihninde şu inanç ortaya çıkmıştır; Tanrılar çeşitli ol­duklarına göre toplum sınıfları, gruplar, toplumsal kat­manlar ve insan soyları, çeşitli tanrıların ve yaratıcıların ihtilafına göre oluşmuşlardır. Oysa dünya görüşü esa­sında söylediğimiz yasaya göre -bu şekilde- dünya görü­şü toplum görüşüne dönüştürülmektedir. Yani feodalite düzeninde yaşayan bir birey dünyayı bir türlü görürken, burjuvazi düzeninde yaşayan bir başkası dünyayı bir başka türlü, bu çağda yaşayan biri de dünyayı bir baş­ka biçimde görür. Toplumsal düzen, dünya düzeni üzerine yansıdığı için, bu toplumsal düzende yaşayan birey, dünyayı toplumsal düzenin kurduğu biçimde görür. Bu durumda, felsefî dünya görüşünde dünya, toplumca ku­rulur. Felsefî dünya görüşünde dünya görüşü düzeni top­lumbilim düzenine göre şekillenir.

Eskiden, hey’et [astronomi] bilginleri dünyanın şu şekilde olduğunu söylüyorlardı; Dünya ortadadır. Çevre­sinde gök tabakaları bulunmakta olup sayıları yedidir; tıpkı soğanın özü gibi.

Felekler soğan kabuklan gibi bu çekirdeğin üzerinde bulunurlar. Yıldızlar, bu feleklerden birinin karnına ça­kılı gümüş çivilerden oluşmaktadır. Sizin, gece yıldızla­rın hareket ettiğini görmeniz yanılsamadır. Yıldızlar de­ğil, felek hareket etmektedir. Fakat feleğin cinsi arı oldu­ğu için görülmez. Bu yüzden sadece yıldızların hareket ettiklerini görmekteyiz. Bir yandan da, felekler, yerden adı feleku’l-eflak [feleklerin feleği] olan en son feleğe doğ­ru uzaklaştıkça da öğeler daha aşağı duruma gelir. Fe­leklerden her birinin kendine özgü aklı bulunmaktadır;

Birinci feleğin aklı, ikinci feleğin aklı, üçüncü feleğin ak­lı, dördüncü feleğin aklı vb. Böylece feleku’l-eflak’ın aklına değin uzayıp gider. Bu sonuncu aklın adının ne oldu­ğu ortadadır; Aklu’l-ukul [akılların aklı].

Bir felekte yerleşmiş olan bu akımlardan her biri, o fe­leğin hareketini yönetirler. Her üst felekteki akıl, kendi­sinden aşağıdaki aklı yönetimi altında tutar. Böylece, kendisinden aşağıda bulunan bütün akılları yöneten ve döndüren akılların aklının ya da külli aklın bulunduğu feleklerin feleğine ulaşmış oluruz. Bu, dünya mıdır, yok­sa bu şekilde betimlenen toplum mu? Evet, sınıfsal mertebeler zinciri bulunan ve aşağıdan yukarıya gidildikçe, toplumsal düzende olduğu gibi, mertebeler zinciri aşağıdan yukarıya doğru giden eski bir dünyadır.

Eski toplumda ve kapalı toplumda hareket periyo­diktir. Burçlar ve surları bulunan bütün köylere ve şehir­lere baktığınızda dünyaya benzediklerini görürsünüz. Yani, dünya da kaleler gibi yapılmıştır ve sınıfsal düze­nin göstergesidir. Sınıfsal düzende her sınıf bir üst sını­fın elinin altında bulunmakta ve altındaki tabakayı da elinin altında bulundurmaktadır; her sınıf, bir aklın buyruğu altındadır. Aklın kendisi de bir üst sınıfın buy­ruğu altındadır. Böylece hakan oğlu hakan oğlu hakan olan ve bütün felekleri yöneten, yani bütün sınıfları buy­ruğu altında bulunduran akılların aklına varılır. Bu, toplumsal düzeni göstermektedir [anlatmaktadır]. Adı­naysa hey’et koymuşlardır [hey’et ise şekil ve şemail de­mektir].

Görüyoruz ki toplum kapalıdır; hareket periyodiktir.

Düzen ise sınıfsaldır ve aşağıdan yukarıya doğru git­mektedir. Mertebeler zinciri aşağıdan yukarıya ilerle­dikçe, her sınıfın kendine özgü aklı bulunmaktadır; en sonunda akılların akılı bütün toplumsal sınıflara ege­mendir.

İşte, yer dört unsurdan -su, hava, toprak ve ateş- ya­ratılmıştır. Her unsurun kendi üstünlük alanı bulun­maktadır. Örneğin, ateşin yeri yukarıdır, toprağın yeriy­se aşağı. Siz toprağı yerinden kaldıramazsınız. Ateşi ku­yunun dibine de atsanız yine de yukarı çıkar. Çünkü ken­di doğal yerinde bulunmak ister. Toprağı göğün tepesine çıkarıp bıraksanız aşağı dökülür. Çünkü kendi doğal ye­rinde bulunmak ister. İşte bu, sınıfsal düzendir. Aristo’da aynı sözü söylemiştir. Herkes hep, kendi sınıfında, doğmuş bulunduğu sınıfta kalmalıdır. Soyluyu aşağı sı­nıfa ve köleyi soylu sınıfına yerleştirirseniz toplumun düzeni altüst olur. Çünkü her bireyin kendine özgü doğal sınıfsal yeri vardır. İşte bu, toplumbilimdir.

Sınıfsal toplum düzeninde, dünya görüşünün tanı anlamıyla nasıl insanın toplumsal düzeninin kopyası ol­duğunu görüyoruz. Bu esasa dayanarak şirk dünya görü­şüyle tevhid dünya görüşünün toplumsal düzen bakı­mından ne ölçüye kadar hassas ve derin oldukları anlaşı­labilir. Şirk dünya görüşünde -dünyada dünyayı, toplu­mu ve sınıfları yaratan mertebeler zinciri halinde tanrı­lar bulunduğu anlamında- toplumun sınıfsal düzenince yaratılan tanrılar -öyle ki bu dünya sınıfsal ve toplumsal düzence yaratılmıştır- zihin ve inanca ulaşınca toplum­sal ve sınıfsal düzenlerin yaratıcıları rollerini oynamak­tadırlar. Yani bu soysal, grupsal ve sınıfsal mertebeler zinciri düzeni, şirk dünyasının ve şirk tanrılarının mer­tebeler zincirini oluşturmaktadır. Böylece, halkın inan­cında [ya da halka göre] şirk tanrıları, sınıfsal düzenin ve toplumsal grupların yaratıcısıdırlar. Öyleyse, bu dünya· görüşüne göre, toplumda, toplumsal düzen tefrikaya, ya­ni toplumsal şirke dayalıdır; toplumsal şirk, içerisinde çeşitli grupların, çeşitli soyların, çeşitli sınıfların bulun­duğu şirktir. Böyle bir düzene, toplumsal şirk ya da şirke dayalı toplumsal düzen veya toplumsal şirk dü­zeni adını vermekte ve o çok tanrıcılığa da dinî şirk de­mektedirler.

Böylece, toplumsal altyapının şirk dünya görüşüyle olan ilişkisinin, gerçek âlemde altyapıdan üstyapıya doğru, zihin âlemindeyse üstyapıdan altyapıya doğru olduğunu görüyoruz. Bu ise, şirkin, tarih boyunca oyna­dığı mekanizmadır. Birçok çağlar boyunca bütün insan­lık bu ikili aldatmanın kurbanı olmuşlardır; Halkın inançlarında ve zihniyetinde, şirk tanrılarının bu düzenleri yarattığı izlenimi uyandırmak için, şirk düzenleri yaratmaktaydılar tanrıları. Niçin? Çünkü sınıf, sülale, toplum, ulus ve soy şirki düzeni, toplumda dünyasal alt­yapı elde etmeli, mezhebî ve dinî bir açıklanışa kavuşma­lı ve yaratılışın derinliğinde kökleşmelidir. Oysa bundan yoksundur. Şirk, beşerî şirki, sınıfsal şirki, aristokrasi şirkini, ulus ve soy şirkini, toplumsal gruplar şirkini ve sülale şirkini dinî ve gaybî olarak yorumlamakta, top­lumsal sınıflara dayalı düzeni metafizik iradeden bir yansıma olarak algılamakta ve bu şekilde, bu düzeni sa­dece iyi yönde açıklamakla kalmayıp, onu kutsamakta; doğal, ezeli, ebedi ve evrensel oluşu doğrultusunda yo­rumda bulunmaktadır. Çünkü bir aile, eski bir sınıfsal düzende, aşağı olduğuna, kendisinin yoksun bulunduğu özsel aristokratik değerleri bulunan başka bir aileden daha aşağı olduğuna inanmaktadır. Bu iki aile arasında­ki soy değerleri ayrılığının bir açıklaması olmazsa, bu ai­le başkaldırabilir ya da onun değerlerini olumsuzlayabi­lir ve filan ailenin üstünlüğü karşısında eğilmeyebilir. Şirk, bu toplumsal rolü gerçekleştirmekte ve onu yorum­lamaktadır. O ailenin tanrısıyla bu ailenin tanrısı, o so­yun tanrısıyla bu soyun tanrısı, o ulusun tanrısıyla bu ulusun tanrısı değişik ve farklıdır böylece. O ailenin tan­rısı, görkemli bir·tanrı olup gökte de tanrıların mertebe­ler zincirinde daha üst derecededir. Bu ailenin tanrısıysa aşağıdır; gökte de küçük ve zavallı bir tanrıdır. Bir aile­nin tanrısı değersizse [bir şey değilse] ailenin kendisi ne olabilir ki?

Bu yüzden, kimi Kureyş ailelerinin som altından ya­pılmış ve en güzel mücevherlerle süslenmiş tanrıları vardı. Bu, onların aile olarak soylu olduklarını açıklıyor­du. Bu, onların soyluluk sembolü değil, soyluluklarının nedeni ve yaratıcısıydı. Falanca aşağı aileye, Beni Kilab Kabilesi’ne [ki adı bile kendisi gibi aşağıydı ve kelb -köpek- kelimesinden türemişti. Farsçada da hep şöyle deriz; ‘İtin enikleri adam oldular.’] gelince bu kabile, zavallı bir aileydi; açtı; her türlü övünülesi şeyden yoksundu, bütün övünçlerden yoksundu. Bu ailenin, örneğin ekşimiş hamurdan tanrısı vardı; her acıkışlarında bu tanrıyı yiyorlardı.

Şirk düzeninde de tanrıyla halk arasında diyalektik bir ilişki bulunmaktadır. Bu yüzden, halkın yarattığı tanrılar, halkın zihninde yaratıcı rolünü oynamakta olup yaratıcılar gibi, çeşitli mertebeler zincirleri bulun­maktadır. Yaratılmış düzenin mertebeler zinciri de, göz­de, kutsal, gaybî, tanrısal, ezeli ve doğaldır kendiliğin­den.

Bu durumda şirk, birkaç türlüdür;

1- Soy Şirki: Bu, İranlı tanrıyı Yunanlı tan­rıdan bu iki tanrıyı da Hint tanrısından, her üçünü de Çin tanrısından ayıran şirktir. Birbirlerinden ayrı bu çe­şitli tanrılar -Vişnu [Vichnau], Ahuramazda ve Ze­us gibi-[3] Hint, Çin, İran ve Yunan gibi üç ayrı soyu, bunların ayrılıklarını, bunlar arasındaki savaşı ve esas olarak bunlar arasındaki özsel ve öğesel anlaşmazlığı ta­rih içinde ve her zaman için açıklamaktadır.

Öyle ki, ör­neğin İran Yunan’la savaştığında Ahuramazda ve Zeus da gökte çatışmaktaydılar; nasıl bir süreğen yansıması bulunduğunu görüyorsunuz. Ya da Truva tanrısı olan Laokoon, Athena [kentlerin koruyucusu, savaş, el sanat­ları ve akıl tanrıçası] ile savaşınca onların tanrıları da birbirleriyle savaşıp çarpışırlar. Zeus ise Truva kentini ve kent halkını şiddetle lanetler. Hatta bu tanrılar, soy şirkine dinî bir açıklama getirmekteydiler.

2- Sınıfsal Şirk [sınıf tanrıları]: Toplumsal sınıflar ve ‘kast’lar arasındaki ayrılığı, sınıflar arasında geçilmez duvarlar biçiminde, güzel gösteren tanrılardır. Böylece her sınıfın sembolü, yaratıcısı, rabbi ve tanrısı öteki sını­fınkinden ayrıdır. Bu sınıfların tanrıları bir olmadığı için de bu tanrıların yarattıkları da bir olamazlar; çünkü öz ve varlık bakımından ayrılıkları bulunmaktadır.

3- Aile Şirki: Her sınıfın, bir dizi sınıfsal tanrıları bulunmaktaydı. Ailelerin birçoğunun tanrıları evde bu­lunmakta ve onları korumaktaydılar. Bu tanrılar, aile ve sınıfın kapalı oluşunu iyi göstermektedirler. Kapalı sınıf ve aile, bireyin oradan başka aile ve sınıfa geçemeyeceği, aile ve sınıfın, kuşatılamaz burç ve kaleler gibi saklı kal­dığı sınıf ve ailedir. Bir ailenin ya da sınıfın kapalılığını, sabitliğini ve değişmezliğini açıklayan, biçimlendiren kapalı burç ve kaleler ise sınıf ve ailelerin kendilerine özel tanrılarından ibarettir.

ŞİRK TOPLUMBİLİMİ

Toplumsal altyapı ve üstyapı arasındaki ilişkiye gö­re, şirk toplumbilimi bu şirkin dünya görüşünü oluştura­rak şirkin dinî dünya görüşünün, toplumsal şirk düzenine dinî kutsallık bağışlamasını sağlayan toplumsal alt­yapıdan ibarettir. Bu şekilde din, kendi şirk türünde en büyük koruyucu ve en büyük şiraze olarak, insanlık tari­hi boyunca sınıfsal düzenin, beşerî tefrikanın ve insanlık sömürüsünün en büyük koruyucu kalesi, en büyük açık­lama, yorum ve kutsama aracı olagelmiştir. Dinin, uyuşturucu bir rol oynayarak hep halkın zararına, egemen sı­nıfın aracı, varsıl sınıfların dayanağı olduğuna ve insan­ların baskı altında tutulmalarında, sömürülüp yağma­lanmalarında kullanıldığına inanan On dokuzuncu yy. aydınları doğru söylüyorlardı. Ama doğru söylemedikle­ri ise, tevhidin dinî dünya görüşü ile şirkin dinî dünya görüşü arasında ayrılığın olduğuna inanmayışları ve inanmamaları, bu ayrılığın ayırımında olamayışları ve olamamalarıdır. Oysa bu ayrılık, sıradan bir ayrılık de­ğildir; tarihin savaşı, bu iki dünya görüşü arasındaki sa­vaştır. Tarih boyunca din, çeşitli şirkler şeklinde hep toplumsal şirki açıklamıştır [ister iktisadisi olsun, ister sosyali, isterse ahlakîsi]. Yine tarih boyunca tevhid, olumsuzlayıcı, mücadeleci ve şavaşımcı bir etken olarak, şirke dayalı dünya görüşüyle savaş halinde olmuştur. Çünkü konuşmalarımın birinde söylediğim gibi, tarihin savaşı dinin dine karşı savaşıdır. Bu şirkin, [İki tür şirk bulunmaktadır; biri açık şirk, bilinen, çeşitli put ve tanrı­ları bulunan şirk, ötekisiyse gizli, tevhid toplumunda ve tevhidî dinlerde gizlenmiş olan görünmez şirktir. Bu, müzmin bir şirktir. Kitle, tevhid rengine bürünmüş bu şirkin ne olduğunu, tevhidin ne tür bir toplumsal ve ta­rihsel rolü bulunduğunu anlayamaz] tarihe genelde ege­men din olduğunu anlarsak ve bu bizim için açıklık kaza­nırsa, tevhidin de tarih boyunca şirki ezen bir etken oldu­ğu ve tevhidin toplumsal ve tarihsel rolü açıklık kazanır. Şirkin, beşerî şirk düzeninin, toplumsal şirkin, tarihe egemen dinî şirkin, sürekli olarak şirk dinlerinin resmi ruhanilerinin aracı ve kesesi dolu, halkın zararına ense­si kalın kişilerin yardımcısı olduğuna, sürekli olarak aristokrasiyi, birtakım sınıfların birtakım sınıflara, bir­takım soyların birtakım soylara, birtakım ulusların birtakım uluslara üstünlüğünü açıklamada araç olduğuna ya da sürekli olarak soyların, ulusların ve sınıfların sa­vaşını, toplumda birtakım sınıfların özsel aşağılıkları­nın ve mahkûm edilişlerinin ve öteki sınıfların varsıllığı­nın, ağalığının, özsel ve soysal yüceliğinin açıklayıcısı ol­duğuna inanırsak, o zaman tevhidin, tarih boyunca insanlık içindeki sınıf tefrikasını, soy tefrikasını, ahlakî ve soysal değerler tefrikasını ve esas olarak genel anlamda, sınıf ve grup şirkini ezen bir hareket olduğu anlaşılır.

Nasıl? Şirk dünya görüşünden ibaret olan şirkin top­lumsal düzeninin altyapısına [Söylediğim gi­bi, şirk dünya görüşü, gerçeklik bakımından üstyapı, zi­hinsellik bakımındansa altyapıdır.] saldırmakla… Dolayısıyla, zihin­lerde ve inançlarda şirki ezmekte olan Tevhid, insan toplumlarına egemen olan sınıfsal ve soysal düzeni, teme­linden [altyapısından] yok etmektedir. Nasıl dünya gö­rüşlü şirk, toplumsal şirkin açıklayıcısı olabiliyorsa, dünya görüşlü tevhid de -ki en iyi evren birlikçi görüş­tür- beşerî birliği, sınıfsal birliği, insanî değerler birliği­ni, beşerî öz birliğini, ahlak birliğini, çeşitli beşerî ailele­rin türlü gruplarının niteliklerinin birliğini açıklayabilir. Şirk, sitelerin ihtilafı, feodalitelerin ihtilafı, üre­timsel ve toplumsal kutupların ihtilafı ve insan soyları­nın ihtilafı için nasıl en iyi altyapıysa, tevhid de dünya görüşüne ait en büyük şekil olarak, feodalite [Roma İm­paratorluğu’nu ve Yunan sitelerini anlatırken söyledi­ğim gibi-genel anlamda feodal] kutuplarından oluştu­rulmuş büyük bir topluma birlik bağışlamak için vardır. Aynı şekilde ahlakî ve iktisadî altyapı bakımından, bir iktisadî düzenin inanç altyapısı ortadan kalktığında, halkın düşünme, inanç ve baş eğme tarzı değişerek, iktisadî, siyasi, toplumsal ve ahlakî mertebeler zinciri toplumda altyapısız kaldığında, kâinat düzeninin tersi­ne, Allah’ın sünnetinin tersine, Allah’ın, tek yaratıcının tersine ve evrensel altyapının tersine geçici ve dışardan yüklenmiş bir arz düzeni ortaya çıktığında, o zaman bu düzen, devamını sağlamak için, altyapısını yitirmekte­dir. Max Weber’in söylediği gibi, tevhidî dünya görüşün­de, üstyapının altyapıya etkisi esasınca, üstyapı olan tevhid, tefrikacı müşrik üretim altyapısına, birlik bağış­layıcı bir etki gösterir.

Başka bir konu da, tarih felsefesi olarak tevhid konu­sudur. Söylediğimiz, şirk toplumbilim düzeniydi. Tevhid toplumbilim düzeni ise toplumsal birliği gerçekleştiren bir düzen olarak, şirk de hep toplumsal ayrılığı, sınıfsal şirki açıklayan bir din olarak söz konusudur. Bu ikisinin savaşı, iki sistemin savaşıdır. Tarih felsefesi olarak tev­hid, başka bir konu olup başka bir konuşmada buna deği­neceğim.